Bình bằng lời nhận xét trực tiếp
Trao đổi về cách bình bằng lời nhận xét trực tiếp, cô Lê Thị Biên cho
rằng, với cách bình này, người viết trực tiếp bộc lộ những suy nghĩ,
cảm xúc, sự thán phục, say mê của bản thân trước cái hay, cái đẹp của
áng văn, tài năng và tâm hồn của tác giả.
Ví dụ: Khi nhận xét về văn phong của Nguyễn Tuân có người nhận xét:
“Văn như thế thật tuyệt” bởi sự tài hoa uyên bác trong miêu tả, góc
nhìn, góc khám phá mang tính thẩm mĩ; sự chắt lọc đến cầu kì; sự sáng
tạo đến táo bạo trong sử dụng ngôn ngữ.
Như vậy, làm được kỹ năng này người viết cần tìm hiểu phong cách nghệ
thuật của nhà văn bởi đối tượng của bình giảng văn học bao giờ cũng là
những phần đặc sắc nhất, những yếu tố hội tụ phong cách nổi bật và tư
tưởng lớn của nhà văn.
Vậy nên, người học sinh cần nắm chắc phong cách nghệ thuật của nhà
văn đó. Lấy phong cách làm cơ sở để bình giảng, để tìm những dấu hiệu
đặc sắc về nghệ thuật.
Ví dụ nếu phải bình giảng một số đoạn trong Chữ người tử tù hay
Người lái đò sông Đà, học sinh phải hiểu sâu phong cách nghệ thuật của
Nguyễn Tuân: nét tài hoa uyên bác trong miêu tả, góc nhìn, góc khám phá
mang tính thẩm mĩ; sự chắt lọc đến cầu kì; sự sáng tạo đến táo bạo trong
sử dụng ngôn ngữ hay chất nhạc trong văn mà ông cho rằng “Câu văn phải
biết co duỗi nhịp nhàng” rồi cái “ ngông” của Nguyễn Tuân trước và sau
Cách mạng có thay đổi nhất định. Bình văn ông phải làm sáng lên vẻ đẹp
phong cách nghệ thuật độc đáo ấy.
Mở rộng cảm nhận, liên tưởng của người viết hoặc huy động vốn sống, vốn hiểu biết của người bình
Theo cô Lê Thị Biên, vách bình này có tác dụng mở rộng vấn đề, khơi gợi sức sống, nội dung của vấn đề cần bình.
Ví dụ: Khi cảm nhận đoạn văn cuối trong truyện ngắn Hai đứa trẻ của
Thạch Lam có em viết: “Không hiểu sao khi đọc đoạn văn tôi tưởng như đọc
một đoạn dằn vặt nội tâm nào đó trong bi kịch của Sếch-xpia. Hai đứa
trẻ cũng là một bi kịch mà thôi”
Cũng theo cô Lê Thị Biên, có thể mở rộng những cảm nhận liên tưởng
bằng cách khám phá chất nhạc, tính nhạc của lời văn (yếu tố nhạc trong
thơ rất rõ, bình chất nhạc trong thơ cũng quen thuộc hơn). Đối với văn
xuôi thực sự là khó hơn, song không phải là không làm được.
Trong văn xuôi, chất nhạc, tính nhạc thường tập trung ở một số phần,
một số đoạn tiêu biểu. Những đoạn văn trở thành đối tượng của bình giảng
thông thường đều có chất nhạc.
Ví dụ đoạn mở đầu truyện Hai đứa trẻ của Thạch Lam: Chiều, chiều rồi,
một buổi chiều êm ả như ru.” Câu văn không chỉ có nghĩa thông tin mà
quan trọng để lại một nhịp điệu chậm buồn. Nhịp văn này rất lạ: âm hưởng
thì nhẹ nhàng, mà cái tình thì không thảnh thơi. Câu văn cứ da diết ám
ảnh người đọc…
Trong khi đó nhạc điệu của đoạn mở đầu của truyện Chí Phèo lại nhanh
mạnh, sôi động - điều ấy diễn tả những diễn biến dữ dội, phức tạp trong
tâm trạng Chí Phèo, nó chuyển tải được chính cái giọng điệu uất ức, ai
oán, thù hận mà cũng đang khao khát hòa nhập đến đau đớn của Chí, một
trạng thái bế tắc tuyệt vọng…
Nhịp điệu đoạn văn là hình ảnh của cơn vật vã trong bi kịch cuộc đời
của người nông dân khốn khổ đó. Đặc biệt là với Nguyễn Tuân - một người
với yêu cầu rất cao về tính nhạc trong văn. Nhà văn tài hoa này từng
quan niệm: “Văn không có nhạc là thứ văn thấp khớp, nằm thẳng đơ trên
trang giấy, câu văn cũng phải biết co duỗi một cách nhịp nhàng”
Vì thế khi dạy Người lái đò sông Đà, giáo viên cần hướng dẫn học
sinh cảm nhận chất nhạc trong hai đoạn tiêu biểu: Đoạn miêu tả cuộc vượt
thác dữ và đoạn tả cảnh sắc hai bên bờ sông vùng hạ lưu sông Đà … Một
nhịp nhanh, gằn, mạnh, âm thanh phức tạp hỗn loạn…/ một nhịp chậm, nhẹ,
đều, cảm giác về sự thanh thoát, khoáng đạt, thanh khiết, tĩnh lặng…
“Thực ra, nhạc văn chính là hồn, là sinh khí của văn. Yêu cầu đặt ra
đối với bài văn của học sinh giỏi là làm sống dậy đầy đủ cái hồn và
nguồn sinh khí ấy. Làm được công việc này tức là bài viết của các em đã
thực sự thuyết phục được người đọc .
Với cách bình này, bài văn của học sinh rất giàu hình ảnh và cảm
xúc. Tuy nhiên giáo viên cần lưu ý học sinh cần đi vào trọng tâm, nếu
lạm dụng sẽ rơi vào lan man, sa đà” – cô Lê Thị Biên lưu ý.
Bình bằng cách đưa ra ý kiến nhận xét của người khác
Với cách này, cô Lê Thị Biên cho biết: Trong bài viết, giáo viên cần
hướng dẫn học sinh nhiều khi không cần đưa ra lời bình trực tiếp của
mình mà có thể trích dẫn ý kiến của các nhà phê bình khác có uy tín.
Những ý kiến đó không chỉ đúng mà còn hay, xác đáng: “Nguyễn Du viết
Truyện Kiều như máu rỏ trên đầu ngọn bút, nước mắt thấm qua trang giấy”
(Mộng Liên Đường) hay “Truyện Kiều nói mãi không cùng” (Trần Đình Sử).
Trong bài văn
bình giảng, hai thao tác giảng và bình phải được kết hợp chặt chẽ, nhuần
nhuyễn. Bình phải tựa vào giảng để đào sâu, thăng hoa cất cánh. Bình mà
lặp lại lời giảng thì lời bình nhạt mất đi cái sắc sảo của bài viết.
Bình mà không xuất phát từ giảng thì dễ đi xa, lan man tán rộng. Ngược
lại, giảng mà không bình thì dễ cạn nông, bài viết khô khan. Có nhiều
bài giảng của học sinh bị lấn sang bài phân tích là do giảng quá đã lấn
sang bình. Vì thế, giáo viên cần rèn cho học sinh kết hợp nhuần nhuyễn
giữa giảng và bình để bài viết linh hoạt vừa có sự thăng hoa của cảm xúc
vừa có sự đào sâu của trí tuệ.
Các cách bình giảng là: Bình giảng có khi sóng đôi, song hành; có khi bình trước giảng sau; có khi giảng xong mới bình.